🔹 یادداشت‌های سفر ازبکستان ـ بخش بیست و هفتم
ادامه یکشنبه ۲۵ شهریور ۱۴۰۳ ش. - ۱۵ سپتامبر ۲۰۲۴ م.ارتفاع قلعه از سطح زمین بیست متر و مساحت قلعه حدود چهار هکتار و طول دیوار اطراف آن ۷۸۹ متر است. ساختمان‌های باقیمانده و در معرض بازدید در یک هکتار از آن قرار دارد. در دوران سیطره اتحاد جماهیر شوروی از ۱۹۲۰ به بعد یک مدرسه به سبک مورد علاقه روس‌ها، مقر کمیته اجرایی مرکزی شوراهای مردمی جمهوری سوسیالیستی بخارا، کمیته اجرایی منطقه‌ای بخارا، کمیته اجرایی ناحیه بخارا، شورای شهر بخارا در این قلعه قرار داشته است. در ایام جنگ جهانی دوم نیز این قلعه در اختیار ارتش روس‌ها بود. در حال حاضر اداره موزه دولتی بخارا و شعبه‌ای از موزه تاریخ محلی در این قلعه مشغول فعالیت هستند.
قلعه دارای بخش‌های مختلفی بوده و به قول نرشخی "این حصار جای باشِش پادشاهان و امیران و سرهنگان بوده‌است و زندان و دیوان‌های پادشاهی و کاخ جای نشست پادشاهان از قدیم باز و سرای حرم و خزینه در وی بوده است." بر اساس تصویری که در دالان ورودی قلعه نصب است، قلعه دارای ۲۴ بخش بوده است که مهمترین آنها چنین عبارتند از: مسجد جامع، مسجد چل‌دختران، تختگاه، سلام‌خانه، قورخانه، میهمان‌سرا، خانقاه، کفش‌خانه، ضربخانه، داروخانه، تالار عبدالقادربیگی، تالار قوش‌بیگی، تالار شاهزاده بویسان، تالار غلام‌بچه‌ها و یک مقبره. (تصویر شماره ۳۸۵) نقاره‌خانه و اصطبل هم در این تصویر وجود ندارد ولی در بازدید ما جای آنها مشخص بود.
به گفته نرشخی این قلعه دو در داشته است: در شرقی به نام درِ غوریان (همان که گفته‌اند سیاوش نزدیک آن به خاک سپرده شده است.) و درِ غربی به نام درِ ریگستان. کاربرد واژه ریگستان در اینجا نشان می‌دهد که از دیرباز نام این میدان ریگستان بوده و وجه تسمیه‌ای را که آقای اوکتام‌علی ذکر کرده است زیر سؤال می‌برد.
درِ ورودی کنونی قلعه که بالای یک مسیر پلکانی قرار دارد در قرن نوزدهم ساخته شده است. (تصویر شماره ۳۸۶) تا پیش از آن تا سال ۱۸۹۵ م. ورود به داخل قلعه از طریق یک پل چوبی متحرک بوده که شب‌ها آن را به کمک زنجیر جمع و روزها با رها کردن زنجیر آن را به معبر تبدیل می‌کردند.
پس از ورود به قلعه، باید یک دالان نسبتا طولانی (تصویر شماره ۳۸۷) را برای رسیدن به بخش‌های اصلی قلعه پشت سر گذاشت.
مسجد جامع اولین بخشی بود که از آن بازدید کردیم. این مسجد در اوائل قرن هجدهم میلادی در دوران امارت سبحان قلی خان (حکومت ۱۶۸۰ ـ ۱۷۰۲ م.) ساخته شده و پس از آن چند بار مرمت شده است. آخرین تعمیرات مسجد به دوران حکومت امیر علیم خان در سال‌های ۱۹۱۰ تا ۱۹۲۰ برمی‌گردد.
مسجد سه ایوانه با ستون‌های طلایی رنگ است و سقف آن نیز با گل‌های گچی آراسته شده است. همچنین انواع هنرنمایی روی چوب و بهره‌گیری از درودگری هم در بخش‌های مختلف مسجد به چشم می‌خورد. این مسجد هشت در و چهار محراب داشته است ولی اکنون تنها یک محراب آن مشخص است. (تصویر شماره ۳۸۸) ضلع‌های شمالی و شرقی و جنوبی مسجد دارای پنجره‌هایی با کرکره تزئینی در داخل و شبکه گچی در بیرون است. در حال حاضر فضای مسجد بدون توجه به احکام فقهی مسجد، به نمایشگاه نسخ خطی از قرن هفدهم تا بیستم اختصاص دارد (تصویر شماره ۳۸۹) و گردشگران با هر دین و ملیتی از آن بازدید می‌کنند. در نوشته‌ها و تصاویر موجود در نمایشگاه این مسجد، چند تصویر از حرم امام حسین علیه السلام وامام رضا علیه السلام و نوشته‌های در باره ائمه علیهم السلام وجود دارد. (تصویر شماره ۳۹۰)
تخت‌خانه و یا تالارِ تاج، بخش بعدی قلعه بود که از آن بازدید داشتیم. (تصویر شماره ۳۹۱) این تالار متعلق به قرن هفدهم و مشرف بر حیاط موسوم به تالار سلام است. تخت پادشاهی از جنس مرمر و از سوی استادانی مبرز از منطقه نوراتا در سال ۱۶۶۹ م. ساخته شده است. این تخت زیر یک سایبان چوبی دارای سقف مخروطی شکل قرار دارد و سقف نیز روی ستون‌هایی از مرمر حکاکی شده تعبیه شده است. (تصویر شماره ۳۹۲) کارکرد اصلی این تختگاه در مراسم تاجگذاری بوده ولی در مراسم سلام و بار عام هم از آن استفاده می‌شده است. تختگاه حدود یک و نیم متر از سطح زمین ارتفاع دارد و تالار سلام در حقیقت محوطه مقابل این تختگاه با ارتفاعی پایین‌تر است که آن هم در قرن هفدهم ساخته شده است. در مراسم سلام، روزانه سیصد الی چهار صد نفر با حضور در این تالار و ایستادن در صف انتظار به نوبت به حضور پادشاه می‌رسید و به او سلام می‌داده‌اند. (تصویر شماره ۳۹۳)
۲۰ آبان ۱۴۰۳
@MohsenAlviri
