‍ @kurdistanname حواشی نسخه های خطی و اهمیت آنها برای تاریخنگاری کردستان اسماعیل شمس 🔺بر خلاف تصور کلیشه ای که کردها را بیشتر ، دامدار و قبیله ای و لابد فاقد کتابت و رشد فرهنگی می دانند، کردستان یکی از بزرگ ترین مراکز تولید علم در جهان اسلام بوده است. این را من نمی گویم؛ دهها هزار نسخه خطی علمای کرد می گویند که در کتابخانه های مختلف دنیا نگهداری می شوند و متٱسفانه تاکنون درصد بسیار کمی از آنها تصحیح و چاپ شده اند. نکته عجیب آن است که محل کتابت بیشتر این نسخه ها ، روستاها هستند و گاه نویسنده اشاره کرده است که کتابش را در سیاه چادر و هنگام کوچ نوشته است. افزون بر شهرها، روستاهای کردی کانون اصلی نگارش و آموزش در تاریخ کردستان بوده اند و این موضوع در تاریخ فرهنگی بسیار مهم است. 🔺نویسندگان کرد در همه رشته های علمی و در همه مقاطع تاریخ فرهنگی جهان اسلام حضور دارند. نه تنها در کردستان که ردپای آنها را از مصر و اندلس تا هرات و سمرقند و دهلی می توان پیدا کرد. آنان در فقه شافعی، حنفی،حنبلی، مالکی و شیعی مطلب نوشته اند. در کلام اعتزالی و اشعری صاحب حرف و کتاب هستند. در تصوف و فلسفه آثاری بزرگ خلق کرده اند. حضور مداوم آنها در طول هزار و دویست سال تاریخ نگارشهای اسلامی و علمی به زبانهای مختلف، به راستی پژوهشگر را حیرت زده می کند. هیچ مقطع و هیچ موضوعی از تاریخ علوم اسلامی و غیر اسلامی وجود ندارد که کرد و ساکنان جغرافیای کردستان در آن حضور نداشته نباشند. 🔺در این یادداشت کوتاه قصد من معرفی نسخه های خطی نیست، بلکه هدف، نشان دادن اهمیت حواشی نسخ است. گاه علمای کرد نسخه های خطی دیگر علما را استنساخ یا دوباره نویسی کرده اند، اما حواشی ارزشمندی را بر روی آن نسخه سواد نوشته اند که از هر نظر برای تاریخنگاری کردستان مهم هستند. 🔺این نسخه که حواشی صفحه انجام آن در عکس آمده اند، متعلق به شیخ محمد قسیم فرزند حسین( متوفای ۱۲۷۹ق/ ۱۲۴۲ش) و ساکن در روستای شرکان از توابع شهرستان پاوه است. شیخ قسیم که جد اعلای نگارنده این یادداشت هم هست در روستایی دور افتاده در یک دوره زمانی ۵۹ ساله مشغول تٲلیف، استنساخ و تحشیه بوده است و به شهادت بیش از سی جلد کتاب بازمانده از او در کتابخانه یکی از نوادگانش، خلیفه ابوبکر قانع که اکنون به لطف فرزندانش در اختیار نگارنده قرار گرفته اند ، در بیشتر علوم دینی زمان خود صاحب نظر و تٱلیف بوده و مدرس مدرسه ای بزرگ در روستای شرکان بوده است. 🔺تنها؛ حاشیه های صفحه انجام یک نسخه او به ما می گویند که: ۱.در روستایی دور افتاده با جمعیت چند صد نفر، مدرسه ای دینی و دانشمندانی صاحب تٲلیف زندگی می کرده اند و نویسندە در سال ۱۲۳۱ق / ۱۱۹۵ش این کتاب را در آنجا استنساخ کرده است. جالب آن است که به شهادت نسخه های دیگر، شیخ قسیم در اصل ساکن روستای کانیمشکان از توابع سنندج بوده که با پدرش از آن جا مهاجرت کرده و در شرکان مسکن گزیده است. ۲. کتاب در نزد مردم آن زمان دارای ارزش و اهمیت بوده است. کتابی به سرقت رفته است و وقتی کتاب پیدا شده مجلس نذر و اهدا برایش تشکیل داده اند. یکی از حاضران که شهادت می دهد، محمد شریف فرزند ملا محمد سلیمان مشهور به صیدی اورمانی(صیدی هورامی) شاعر مشهور بوده است. با این دست نوشته از ملا محمد شریف در سال ۱۲۴۹ قمری که از پدرش با عنوان مرحوم نام برده است ما متوجه می شویم که صیدی قطعاً پیش از ۱۲۴۹ق فوت کرده است و برخی حدس و گمانها درباره تاریخ فوت او درست نیستند.ذکر هورامان به شکل اورمان هم از نکات جالب این حاشیه است. ۳. نام چندین عالم کرد از جمله شیخ امام، ملا احمد دهتوتی و امام الدین دیده می شود. کتاب سرقتی در سنندج به دست شیخ امام افتاده است. شیخ متوجه شده است که این کتاب غصبی است و آن را به امام الدین [فرزند شیخ قسیم] که در آن زمان در سنندج بوده، برگردانده است. ۴. مالک کتاب ، کتابش را به داناترین فرزندان وقف می کند و داناترین فرزند را متولی کتاب می داند. او فرزندان امی را از مالکیت آن محروم می نماید و هشدار می دهد که اگر فرزندان امی طالب این کتاب موقوفه باشند و به خاطر به دست آوردن آن دعوا کنند به لعنت خدا گرفتار شوند. 🔺امیدوارم پژوهشگران در تحقیقاتشان و دانشجویان در پایان نامه های ارشد و رساله های دکتری خود به تصحیح نسخه ها و تحقیق درباره حاشیه ها به شیوه ای علمی همت کنند و اجازه ندهند این گنجینه بزرگ بیش از این مدفون بماند. باشد که این کارها به بازنویسی تاریخ کردستان به ویژه تاریخ فرهگی آن کمک کند و تصویر دقیق تری از این تاریخ به جامعه منتقل شود.