دانشِ پزشکی در ایرانِ دوره‌ی ساسانیان(شماره ۵)

وجودِ نام‌های فارسیِ فراوانِ داروها نشان‌دهنده‌ی سنّتِ کُهنِ داروشناسی در ایران است، امّا واژگانِ فارسی درباره‌ی نامِ بیماری‌ها و اصطلاحاتِ پزشکی، به اندازه‌ی اصطلاحاتِ داروشناسی و داروسازی رواج نداشت، چنان‌که بیش‌ترِ بیماری‌های یاد شده در اولّین کتابِ پزشکیِ دوره‌ی اسلامی، یعنی《فردوس الحکمه》نوشته‌ی علی بن ربَّن طبری، پزشکِ نام‌آورِ ایرانی، نام‌های یونانی دارند. در دیگر متن‌های عربیِ دوره‌ی اسلامی هم کمتر نامِ فارسیِ بیماری‌ها دیده می‌شود و در نمونه‌های موجود هم، معمولاً نامِ فارسی به‌عنوانِ معادلی برای نامِ یونانی یا عربیِ بیماری‌ِ یاد شده، یا دست‌کم استفاده از نام‌های فارسی به تنهایی کم‌تر بوده است. امّا شُماری از بیماری‌ها همچون《سرسام》(نامِ دسته‌ای از بیماری‌های سر)؛《شَبکُره》یا《شبکور》(بیماریِ شبکوری)،《روز کور》(بیماریِ روز کوری)؛《مورسَرَک》(یکی از انواعِ چهارگانه‌ی النتوء/آسیب‌های وارد به عنبیه‌ی چشم)و... بیش‌تر با نامِ فارسیِ خود شناخته شده بودند.¹

همچنین در متن‌های عربی، جراحی معمولاً《العلاج بالید》(ترجمه‌ی واژه به واژه‌ی《کارد دَرمانگریِ》اوستایی و پهلوی) نامیده می‌شد.² واژه‌ی فارسیِ《دستکاری》(کار با دست)هم گهگاه در متن‌های عربی برای جراحی استفاده می‌شد،³ امّا ترجمه‌ی آن به‌صورتِ《العلاج بالید》و گاه《المعل بالید》(ترجمه‌ی واژه به واژه‌ی《دستکاری》)کاربُردِ بیشتری داشت.⁴

همچنین در پزشکیِ اسلامی واژه‌ی فارسیِ《آبزن》برای یک ظرفِ بزرگ به‌کار می‌رفت که بیمار می‌توانست در آن بنشیند، به‌طوری که تنها سرِ وی بیرون می‌ماند و سپس آب و داروهای گیاهی در آن می‌ریختند.⁵ از سوی دیگر، شُمارِ اصطلاحاتِ فارسیِ استفاده شده در کُهن‌ترین متنِ چشم‌پزشکیِ دوره‌ی اسلامی، یعنی کتابِ《دغل‌العین》نوشته‌ی یوحنّا بن ماسَویه‌ی جندی‌شاپوری، چشم‌گیرند.⁶

نباید از یاد بُرد که خودِ واژه‌ی《بیمارستان》، به معنای مکانِ پرستاری و درمانِ بیماران، از واژه‌ی فارسیِ《بیمار》و پسوندِ مکانِ《ستان》ساخته شده است.⁷

اگرچه مترجمانِ متن‌های پزشکیِ پهلوی به عربی، در ترجمه‌های خود کوشیده‌اند در برابرِ نام‌های فارسی نام‌هایی از ریشه‌ی زبانِ عربی همچون《ذوالخمسه》(پنج‌انگشت)،《لسان الثور》(گاو زبان)و《لسان العصافیر)(زبان گنجشک)و... را بُگذارند، اما واژگان و اصطلاحاتِ فنّیِ زیادی در زمینه‌ی پزشکی و گیاه‌شناسی و داروسازی که از دیدِ آواشناختی ریخت‌هایی از نامِ فارسیِ میانه‌ی خود را نشان می‌دهند، به زبانِ عربی راه یافته است.⁸

#ساسانیان
#دانش_پزشکی_ایران_باستان
#دانش_ایران_باستان
#نهضت_ترجمه
#جندی_شاپور
https://t.center/ketabkhaFFRF