* پدرم روضۀ رضوان به دو گندم بفروخت من چرا باغ جهان را به جوی نفروشم ضبط مشهور: ناخلف باشم اگر من به جوی نفروشم در مصراع دوم، بر خلاف نیساری (فقط در دست‌نویس مورخ 875ق مرکزی تهران آمده که نیساری در نسخه بدلها بدان اشاره کرده است) حتی در نسخه بدلهای خانلری هم نیست. قزوینی هم گفته: «بعضی نسخ دیگر به طبق مشهور: ناخلف باشم اگر من» و فقط با عنایت به نسخ متأخر وارد تصحیح سایه شده است. دکتر حمیدیان در شرح شوق، ذیل بیت حافظ با ضبط: من چرا باغ جهان ...، بیتی از ظهیر فاریابی آمده: ز حرص زر چو شهان نام نیک بفروشند منم که ملک جهان را به نیم جو نخرم و افزوده‌اند: «بیت حافظ، به نظر این نگارنده بیشتر تحت تأثیر خواجوست: همچو خواجو دو جهان بی تو به یک جو نخرم وز تو مویی به همه ملک جهان نفروشم لخت دوم خواجو خود متأثر از سعدی به نظر می‌رسد: ... که از وجود تو مویی به عالمی نفروشم» (ص 3259). (البته جناب خرمشاهی نیز در حافظ‌نامه (ص967) به تأثیرپذیری حافظ از بیت ظهیر و بیتی دیگر از خواجو: ما را به جهان اگر به یک جو نخرند/ ما ملک جهان را به جوی نستانیم؛ اشاره کرده‌اند). حمیدیان، «ناخلف باشم اگر» را که ابتهاج برای این بیت برگزیده به دلیل متأخر بودن نسخی که حاوی این ضبط هستند، صحیح ندانسته است. طبق سابقه‌ای که جناب حمیدیان ازین مضمون آورده‌اند: ظهیر: ملک جهان را به نیم جو نمی‌خرد سعدی: مویی از معشوق را در قبال عالم هم نمی‌فروشد خواجو: بدون معشوق، دو جهان را به یک جو نمی‌خرد و موی معشوق را در برابر جهان هم نمی‌فروشد و حافظ: ملک جهان را به جوی می‌فروشد می‌افزایم: نسخۀ کتابخانۀ سیدهاشم علی سبزپوش در گورکهپور هند مورخ 824ق که نذیر احمد با بهره‌مندی از آن، اولین تصحیح خویش از دیوان حافظ را به انجام رسانید، همان ضبط مشهور: ناخلف باشم ... را دارد (ص 360) که نشان می‌دهد در نسخ نه چندان متأخر نیز ضبط ناخلف ثبت شده است. اما: طبق آنچه در حواشیِ نسخۀ ش 3674 کتابخانۀ چستربیتی آمده، روزبهان بقلی (606ق) رباعی زیر را سروده است: آن مرد نیم که سور با ساز خرم جنات نعیم و حور پر ناز خرم آدم که خلف بود به گندم بفروخت من ناخلفم گر به جوی باز خرم در حواشی این دست‌نویس که حاوی رسالاتی به زبان عربی است رباعیاتی دیگر نیز آمده و تواریخ 711ق و 714ق دارد. 1 شاید ضبط کلمات در بیت اول با آنچه من فهمیده و خوانده‌ام متفاوت باشد؛ اما بیت دوم این رباعی، نشان می‌دهد چه بسا حافظ، آن را خوانده و با ایجاد تفاوتی ظریف، در سرایش بیت مشهور خویش با ضبط ناخلف از آن سود جسته باشد. «خلف» و «ناخلف» در دو شعرِ روزبهان و حافظ، واژگان کلیدی‌اند که به همراه لغات دیگری چون جنات نعیم (روضۀ رضوان)، آدم (پدر)، گندم، جو و فروختن، در دو بیت مشترک‌اند. لذا، حافظ، بیش از آنکه در سرایش بیت مورد نظر، به ابیات شاعران نامبرده توجهی کرده باشد، مرهون رباعی روزبهان است. نیز بسیار محتمل است که ضبط هر دو مصراع و تفاوت آن، حاصل تغییراتی باشد که خود حافظ در بیت خویش داده است. —————————————— 1-مطالع رباعیات موجود در دست‌نویس چستربیتی: آن نقطه که در جهان نهانست تویی آن فرد که بر سر زبانست تویی * ناگه سحری عزم سفر سازم و رو وز درج صدف دُر به در اندازم و رو شبیه این رباعی به ابن سینا منسوب شده است؛ رک: اشعار نویافتۀ ابن سینا، سهیل یاری گلدره، کتاب ماه ش82، ص 43. * ناگاه یکی شعبده برسازم زو خود را به حریم کعبه اندازم زو * برگ 211 [هنگام سحرکه] وقت رازست مخسپ حق هر سحری بنده نوازست مخسپ وله ... زو نقش چگل میخواهد؟ چیزی که نه آبست و نه گل میخواهد بسیار ز دیده خون بباید بارید تا کار چنان شود که دل میخواهد این رباعی در ص ۲۹۲ جنگ رباعی با استناد به نزهةالمجالس آمده و در دیوان اخسیکتی به تصحیح خوانساری موجود نیست: دل وصلت آن شمع چگل میخواهد کو روز و شبش خوار و خجل میخواهد بس خون که ز دیدگان بباید پالود تا کار چنان شود که دل میخواهد جناب میرافضلی در ص ۳۰۷ یادداشتها گفته‌اند که در ص ۲۴۶ قمر اصفهانی و ص ۹۳۲ کمال اصفهانی همین ردیف و قافیه آمده و مصراع چهارم هر سه رباعی یکی است. می‌افزایم: رباعی ناشناس نوشته شده در نسخۀ چستربیتی، چه بسا ضبطی دیگر از رباعی اثیر اخسیکتی و متعلق به او باشد. * لروزبهان قدّس الله سره عشق تو گرفته‌ست سر آستیم (شرح احوال و اشعار، ص ۱۵۳) * وله آن مرد نیم کی سور ناساز خرم جنات نعیم و حور پر ناز خرم * ................................... آزمایش شده‌ای؟ پس دم به دم از غیب نمایش شده‌ای؟ * اوحد کرمانی فرماید [با بد]خویی خاک نیرزد نیکی دانستن بد ز خود به از صد نیکی (با اندکی تفاوت: دیوان رباعیات، به کوشش احمد ابومحبوب، ص 185) * ایضاً له تا معترفی به زشت‌خویی نیکی تا عیب کس دگر نجویی نیکی (نزهة‌المجالس، ذیل اوحد کرمانی ص 149؛ نیز دیوان رباعیات، ص 198 با تفاوت در مصراع سوم) * https://t.center/gahnameyeadabi