دنباله گزارش:...جامعه تنها از مومنان و مقلدان تشکیل نمی شود و وقتی این دایره به تمام جامعه گسترده می شود، نه فقط ادیان ابراهیمی که حتی الحادی هم در برمی گیرد و وضعیت متفاوت می شود. آیت الله منتظری دریافتند که انسان بما هو انسان باید مورد توجه قرار گیرد. این نگاه آیت الله منتظری در دو دهه پایانی عمر ایشان حتی بسیار مترقی تر از بحث حقوق مخالفان است زیرا در نظر ایشان حقوق مخالفان بر مبنای "حق" بود نه "رحم" و معیار حق و عدل، اصولی تر از رحم است. با این حال،  آیت الله پیش از نگاه های جدید تر خود نسبت به حقوق انسان حتی در بحث های فقهی گذشته هم بابی را به مقوله " حقوق مخالفان" اختصاص داده بودند، عنوانی که بسیاری از فقیهان به آن بی توجه بودند. در کتاب "مبانی مردم سالاری در اسلام" که توسط آقای بهرام شجاعی از شاگردان ایشان ترجمه شده، بحث مستقلی را به موضوع "حقوق مخالفان" اختصاص داده اند. خانم مینو مرتاضی لنگرودی نیز خاطره‌ای از دیدارها با آیت الله منتظری در سال‌های قبل و بعد از انقلاب و حسن معاشرت و برخورد ایشان ذکر کرد از جمله واکنش ایشان نسبت به این انتقاد که چرا از نظر فقهی قائل به تصدی پست ریاست جمهوری توسط زنان نیستند. سخنران بعدی دکتر علی اکبر علیخانی استاد دانشگاه و پژوهشگر دین و تاریخ اسلام بود که سخنانش را تحت عنوان" ریشه اندیشه های آیت الله منتظری در رعایت حقوق مخالفان" بیان کرد. نویسنده کتاب "اسلام و همزیستی مسالمت آمیز" ابتدا درباره چگونگی شکل گیری علوم اسلام در قرون ابتدایی اسلام و جا ماندن بسیاری از معارف اسلامی در حیطه فقه و اخلاق سخن گفت و غلیظ شدن فقه در عمل و بی توجهی به اخلاق و بی توجهی فقه سنتی نسبت به حقوق مخالفان را ناشی از جا ماندن فقه و اخلاق از اصول و معارف نخستین اسلام دانست و افزود آیت الله منتظری گرچه یک فقیه سنتی بود اما ریشه مداراجویی، گرایش به حقوق بشر و دفاع از حقوق مخالفان در اندیشه متاثر از فقه نبود بلکه ریشه اندیشه حقوق بشری او در انس با نهج البلاغه بود. امام علی مخالفان را کافر و منافق نام گذاری نمی کرد و می گفت خوارج برداران دینی ما هستند که بر ما شورش کرده اند و تفاوت ها ریشه در فهم ها و اندیشه ها و برداشت ها دارد نه در عناد با حق. علیخانی افزود: برخی از فتاوای فقهی خشن و مخالف حقوق بشر متاثر از فقه اهل سنت است که در زمان خلفای بنی امیه و بنی عباس شکل گرفته است. ️سخنران بعدی حجت الاسلام و المسلمین محمود صلواتی، زندانی سیاسی قبل و بعد از انقلاب و از شاگردان آیت الله منتظری و مسئول مدارس ایشان، ترجمه آهنگین سوره الم نشرح و تفسیر ان را محور قرار داد و گفت سعه صدر در حکومت ویژگی پیامبر اسلام بود. وی به نقش سعه صدر در حل مشکلات پر اخت و نمونه هایی از افرادی با سعه صدر را ذکر کرد مانند آیت الله طالقانی و مسأله شوراها، بازرگان و تلاش برای وفاق روحانیون و دانشگاهیان، سیدمحمد خاتمی با شعار زنده باد مخالف من و آیت الله سیستانی و حمایت از امنیت و تمامیت عرضی عراق و نهی روحانیت از ورود به مسائل اجرایی به نحوی که حتی اجازه نداد روحانیون تولیت حرم را داشته باشند، و نیز مهندس لطف الله میثمی و مدارا و هم فکری او در زندان شاه در برابر مسعود رجوی و تفکر خودخواهانه اش. صلواتی به ریشه یابی شکل کیری سعه صدر در شخصیت آیت الله منتظری پرداخت. سخنران اختتامیه، حجت‌الاسلام والمسلمین هادی قابل بود که ضمن جمع‌بندی مباحث ارائه شده و بیان ضرورت توجه به شخصیت علمی آیت الله منتظری و چگونگی شکل گیری نشست های علمی بررسی اندیشه های آیت الله منتظری و گزارش کار پنج نشست علمی برگزار شده به اهمیت حرمت دشنام به انسان ها فارغ از ایمان و کفر و دین آنها در دیدگاه آیت الله منتظری و دلسوز ی ها و تذکرات خیرخواهانه ایشان پرداخت. قابل با ذکر مثال‌هایی نشان داد که آیت الله منتظری از کسانی بود که وفاق را در عمل پیاده می‌کرد هرچند در آن زمان بعضی از جوانان انقلابی مانند ما را خوش نمی‌آمد و به ترکیب متنوع اعضای شورای استفتا دفتر آیت الله منتظری که مرکب از موافقان تا مخالفان ایشان بود همچنین نمایندگان وی در دانشگاه‌ها و باز بودن درب بیت ایشان برای همه افراد و گروه‌ها اشاره کرد. دکتر علیرضا علوی تبار هم یکی دیگر از سخنرانان بود که به دلیل عارضه ناگهانی و عمل جراحی برداشتن کیسه صفرا در روز قبل، در بیمارستان بستری بود و نتوانست حضور یابد. در میانه نشست، سه کلیپ کوتاه از سخنان آیت الله منتظری در مورد مذمت تندروی، رواداری با مخالفان و اهمیت جذب و خودداری از طرد دیگران پخش شد. آنچه برای حضار جالب توجه بود تاریخ این سخنان یعنی سال‌های ۱۳۶۲ و ۱۳۶۳ بود(ادامه در صفحه بعد👇)