🔷در تاریخنگاریای که نظامی عروضی سمرقندی انجام داده است به این موضوع اشاره شده است که: «ابوالقاسم فردوسی از دهقانان توس بود و از دیهی که آن دیه را پاژ خوانند و از ناحیت تابران (توس) است؛ آن ده، بزرگ است و از وی هزار مرد بیرون آید. فردوسی در آن دیه شوکتی تمام داشت.» این نکته خود گویای آن است که پاژ در زمره روستاهای سرزمین تاریخی توس بود؛ توسی که روزگارانی سرزمین تاریخ و فرهنگ و ادب و دانش بودده است.
دکترتوسی وند، طرح احیای پاژ را در سال ۸۴ به مسؤولان کشور و خراسان رضوی ارایه نمود و اهالی پاژ نیز با واگذاری زمینهایشان موافقت کردند. این طرح در همان زمان، به تصویب مقام معظم رهبری و رئیس جمهور هم رسید، اما هیچگاه اجرایی نشد. دکترتوسی وند بارها تاکید کرده بود که حاضراست تمام هزینهها را خودش پرداخت کند؛ همچنین متخصصان و دانشمندانی را از خارج از کشور برای کمک¬ های علمی و مالی با خود همراه خواهد کرد، از جمله در طرح ساختمان فرهنگسرا و بنای اصلی موزه و کتابخانه، «پروفسور ماریا گرادسیا ساندری»، رئیس بخش معماریهای باستانی دانشگاه میلان آماده همکاری است. کلینیک تخصصی روستای پاژ هم به هزینه خود وی و «سازمان پزشکان خیر آلمان» تجهیز خواهد شد. اما برای اجرایی شدن این طرح، حمایت نهادهای دیگری مانند وزارت ارشاد، میراث فرهنگی، استانداری و... لازم بود و به دلیل همکاری نکردن مسؤولان، با وجود پیگیریهای بسیار بنیاد فردوسی، این طرح پس از گذشت ۹ سال هنوز به نتیجه نرسیده است.
🔷دکترتوسی وند پیوسته تاکید میکرد که پایگاه فردوسی سزاوار تاسیس شهرکی فرهنگی است؛ آن گونه که در خور مردی باشد که بزرگترین حق را بر گردن زبان فارسی و فرهنگ ما دارد. فردوسی تنها یک گوینده بزرگ نیست، بلکه تکوین شخصیت ایران مدیون اوست و یکی از اخلاقیترین کتابهای جهان را سروده است. وقتی آمریکاییها از موش و گربه خود والت دیزنی را میسازند، چرا ما که شاهکار ارزشمندی چون شاهنامه داریم، از ظرفیت بزرگ فرهنگی خود استفاده نکنیم!؟
🔷شهرک فرهنگی- گردشگری #پاژ بزرگترین رویای مرحوم #دکتر_توسی_وند، احیای پاژ، زادگاه #فردوسیو تبدیل آن به شهرکی با امکانات مناسب برای جذب گردشگر بود که شامل موزه تاریخ کهن اسلامی ایرانی، فرهنگسراهای تخصصی، کتابخانههای تخصصی، تالار سخنرانی، دانشگاه فرهنگ و تمدن اسلامی ایرانی، شهرک #شاهنامه، دهکده نمونه #پاژ، کلینیک تخصصی، مجتمع آکادمیک فرهنگی- ورزشی و ایجاد کارگاههای فرهنگی و هنری در زادگاه #فردوسیمی شد.
🔷در گذشته پیرامون این قلعه خندقی حفر شده بود که برای پیشگیری از هجوم دشمنان آن را از آب، پر می¬ کردند. در فاصله تقریبی پانصد متر از پشته اولیه، بلندی دیگری نمایان است كه در نزد اهالی روستا به «قلعه كهنه #پاژ» معروف است. خرده سفالهای رنگارنگ و لعابداری که در گوشه و کنار این بلندی به چشم میخورد، نشان دهنده رونق و شکوه این روستا در قرنهای اولیه پس از اسلام تا قرن نهم و دهم هجری است. در سمت شرق قلعه نیز خانهای کوچک با تزئینات گچی ساده خودنمایی میکند که مردم روستا آن را با نام خانه فردوسی میشناسند. اما کارشناسان میراث فرهنگی خراسان رضوی معتقدند این خانه که در سال 79 در فهرست آثار ملی به نام به ثبت رسیده، مربوط به دوران #پهلوی است.
از تقاطع جاده کارده به کلات در 15 کیلومتری شهر مشهد که می¬ گذریم، نمای روستای کهن پاژ در مقابل چشمانمان می¬ نشیند؛ اینجا زادگاه حماسه سرای بزرگ ایران، حکیم ابوالقاسم فردوسی است که نام آن در منابع تاریخی نیز با نام فردوسی عجین شده است؛ نظامی عروضی، نویسنده قرن ششم هجری در کتاب چهارمقاله می¬ نویسد: «استاد ابوالقاسم فردوسی از دهاقین طوس بود. از دیهی که آن دیه را باژ خوانند و از ناحیت تابران است، بزرگ دیهی است و از وی هزار مرد بیرون آید. فردوسی در آن دیه، شوکتی تمام داشت». روستای فعلی پاژ 800 هكتار مساحت دارد كه بخشی از فضای مسکونی روستا در میان آن و بقیه بر روی تپهای موسوم به قلعه بلند که در گذشته محل اصلی و هسته مركزی دهكده پاژ بوده واقع شده است.
🔷بنياد فردوسي توس پيشنهادهايي براي احياي #پاژ مطرح کرده است؛ راهاندازی طرح ملي #زادگاه و #آرامگاه حكيم توس كه شامل #فرهنگسرا و بوستان سراي فردوسي، تالار همایشها، مجتمع فرهنگي ورزشي و نمايشگاه صنایعدستی ايران و آسياي ميانه، موزه، كتابخانه تخصصي، مركز اسناد فرهنگي، دانشگاه ادب پارسي و ایرانشناسی در آرامگاه فردوسي و شهرك پژوهشي و گردشگري شاهنامه در كنار دهكده نمونه #پاژ، کارگاههای هنرهاي دستي، كشاورزي و دامداري علمي و كلينيك تخصصي پزشكي در زادگاه فردوسي. با این اقدامات می توان بهگونهای عمل كرد كه ازنظر گردشگري دهكده نمونه پاژ، پذيراي مسافران و گردشگران باشدو از اين منطقه فرهنگي و تاريخي در صنعت گردشگري #ايران بهرهبرداری شايسته كرد.
🔶تابناکترین شخصیتی که از #پاژ برخاست و نوری در سپهر ایران و بلکه جهان افکند، حکیم ابوالقاسم #فردوسی بود. او در کنار دیگر #حماسهسرایان جهان درخشانتر میدرخشد و به تعبیر #دکتر_خالقی_مطلق «#فردوسی یک دانشمند است برخلاف #هومر. دانایی هومر دانایی عمومی و همگانی و تجربی است. درحالیکه #فردوسی یک مرد دانشمند و اهلقلم و اهل تفکراست.»
🔶#فردوسی بهخوبی و بهاندازه کافی از فرهنگ ایرانی شناخت داشت و جامه فاخری بر تحریر ویژهای از #خداینامهها پوشاند و در زمانهایی که #هویت_ایرانی در معرض تهدید بود با نمایش گذشته شکوهمند #ایران، احساس ایرانی بودن را در دلها نشاند. او بهخوبی و بهاندازه کافی از #فرهنگ_ایرانی شناخت داشت.
🔶#فردوسی بیگمان دراحیای زبان فارسی که از ارکان هویت ملّی است، نقش بیچونوچرایی داشته است و محتوای #شاهنامه دارای ویژگیهایی است که سبب شده است تا هویت ملّی تا امروز استمرار یابد.
🔶#شاهنامه_فردوسی بزرگترین ستون #زبان_فارسی به شمارمی رود. البته #شاهنامه، یک حلقه ارتباطی بین ایران اسلامی و ایران پیش از اسلام هم هست. اخلاق و حکمت درسهای همیشگی #شاهنامه است برای بشریت.
🔶پراکندگی و وفور سفال هایی را که در فاصلة نسبتاً زیادی از هم قرار دارند به خصوص در زمین های اطراف قلعه کهنه در نظر آوریم چنین می نماید که احتمالاً گسترة #پاژ در دوره ای از تاریخ از وسعتی بسیار برخوردار بوده است. ظاهراً جمعیت نسبتاً زیاد #پاژ در دوران آبادانی آن ایجاب می کرده تا زمین های زراعتی و باغات وسیعی را کشت کنند و رمه های بزرگ را در مرتع های پر علف دامنه های هزار مسجد بچرانند .
🔶گویا در اطراف #پاژ کهن تاکستان ها و باغ هایی مملو از درختان مو – که نیاز چندانی به آب نداشته – وجود داشته است . امروزه نیز در کنار سایر فعالیت های معیشتی همچون دامداری و کشت گندم و جو، تاکداری و پرورش انواع درختان انگور را در کشت و زرع مردم پاز می توان دید. به گونه ای که حدود بیست نوع انگور متفاوت با نام های خاص خود، جزو محصولات تاکستانهای #پاژ است که برخی از آن ها خاص حوزة #خراسان می باشد.
🔶محمود طغرایی، سرپرست هیئت کاوش فصل اول تپه تاریخی #پاژ معتقد است: متونی که به قریة #پاژ اشاره کرده اند آن مکان را به صورت های: باز، فاز، #پاژ ، باژ و پاز ضبط کرده اند. 🔶شمار ساکنان روستا بر اساس آمار سال ۱۳۸۵ خورشیدی ۶۸۸ نفر بوده است که عمدتاً به کشاورزی ودامداری و کارگری اشتغال دارند. 🔶گویا #پاژ کهن پس از کمر راست کردن از حملات سهمگین مغول تا انقراض #تیموریان و شروع حملات #ازبکان به خراسان به حیات خود ادامه داده است و پس ازآن به دلایلی نامعلوم شاید زلزله یا جنگ و شاید هم به واسطة قرار داشتن در معرض حملات مداوم ازبکان، اهالی روستا سکونتگاه های قدیمی خود را ترک کرده و در چند صد متری همان روستا، روستایی مستحکم تر با قابلیت دفاعی بهتر بنا کرده و به زندگی پرداخته اند. 🔶به گفته #لباف_خانیکی آثار معماری برجای مانده از #پاژ کهن خبر از رونق و شکوفایی قریة #پاژ از سده های نخستین اسلامی تا قرن هفتم هجری می دهد به طوری که زیستگاه های انبوه و متراکمِ درخور توجهی را در خود جای می داده است.