ARUZ ARZI

#Darvoqeʼ

Amir Xusrav Dehlaviyning “Majnun va Layli” dostonida ham ayni shu masalaga oid juda chiroyli bayt mavjud:

Гозур, ки ба кори худ тамом аст,
Беҳтар зи ҳарирбофи хом аст.

(Mazmuni: Oʻz ishining ustasi boʻlmish kir yuvadigan kishi yetilmagan harir toʻquvchidan koʻra yaxshiroqdir.)

@aruz_arzi

#davomi

Shoir bu bilan farzandiga, avvalo, oʻzi qiziqadigan, koʻngliga xush yoqadigan kasb tanlashi kerakligini, oʻshani qunt bilan oʻrganishi lozimligini, kasbning yaxshi-yomoni uning qay darajada oʻzlashtirilganligi va samaradorligi qanchalik ekanligiga koʻra belgilanishini uqtirgan. Bugungi kunda ham ayrim ota-onalar oʻzlari uchun armon boʻlib qolgan yoki moʻmay daromad keltiradigan kasb-u korni farzandlariga majburlab oʻrgatmoqchi boʻlishayotganini koʻramiz yoxud eshitib qolamiz. Orada esa shuncha asrlik masofa bor.

@aruz_arzi

#Nizomiy
#Layli_va_Majnun

I
Doston anʼanaviy hamd, naʼt, meʼroj tuni tasviri, yaratilish xususida, kitobning yozilish sababi, shoh madhi... oʻgʻliga nasihat qabilidagi 12 bob (810 bayt)dan iborat muqaddima qism bilan boshlanadi. Yuqorida keltirilgan baytlar ham oʻgʻli Muhammad Nizomiyga bagʻishlangan nasihat bobida keltirilgan. Ayni shu bobda shoir favqulodda chiroyli bir bayt keltiradi:

Полонгарие ба ғояти х(в)ад,
Беҳтар зи кулоҳдўзии бад.

(Mazmuni: Maromiga yetgan egarchilik kasbi chala telpakdoʻzlikdan koʻra yaxshiroqdir.)

♨️

Aruziylar (aruzshunoslar) zihof va furuʼlarni tushuntirishda asosan ikki xil yoʻldan borishadi.
Alisher Navoiy fors-tojik va turkiy sheʼriyatda amalda qoʻllanadigan beshta asl ruknning zihoflarini alohida sanab izohlaydi va furuʼlarini keltiradi. Bu nisbatan sodda usul boʻlib, aruzga endi kirishayotgan kishilar uchun qulay.
Bobur esa asl ruknlarning zihoflarini sanab oʻtishdan oldin har bir zihofning oʻzini izohlaydi va uni asl ruknlarda qoʻllash boʻyicha koʻrsatma beradi. Bu usul bir oz murakkab boʻlsa-da, nazariy jihatdan puxta. Zero zihofning oʻzini tushunib olgan kishi uni mustaqil tarzda asl ruknlarda amalga oshirishi mumkin boʻladi.

📚 S.Tohirov. “Aruz vazni qoidalari”

@aruz_arzi

♨️

Alisher Navoiy “zihof”ni quyidagicha taʼriflaydi: “Va bu besh aslning har biriga necha farʼdurkim tagʻayyurlar sababidinki, ani aruziylar “zihof” derlar, hosil boʻlur” (Va bu besh aslning har birida oʻzgarishlar sababidan yangi shakllar hosil boʻladiki, aruziylar uni zihof deb ataydilar).
Bobur esa yanada aniqroq qilib: “Bilgilki har tagʻayyurkim usulgʻa kirar ani “zihof” derlar. Ul rukni mugʻayyarni muzohafu furuʼ derlar. Bu tagʻayyur yo mufrad boʻlur, yo murakkab. Mufrad uldurkim, bir ruknda bir navʼ tagʻayyyurdin koʻprak voqiʼ boʻlmagʻay. Murakkab uldurkim, bir navʼdin ziyoda boʻlgʻay”, deb yozadi. Shuningdek, “tagʻayyur”ni yana-da aniqlashtirib “…ruknning mutaharrikini sokin qilmoqdur, yo rukndin oʻksutmak, yo rukngʻa ortturmak”, deb sharhlaydi.

Yana bir misol:
“Faʼuvlun” rukni “qasr” usuli (zihofi)da qisqartirilganda uning oxiridagi sababi xafif (-lun) toʻlaligicha olib tashlanmaydi. Undagi sokin “nun” (“n”) harfi olib tashlanib, harakatli “lom” harfi sokinga aylantiriladi. Natijada, faʼuvl qoladi. Bu usul (zihof)ning hosilasi (furuʼi) “maqsur” deyiladi.

❗️ASL RUKNLARNING OʻZGARISHI, ZIHOF VA FURUʼLAR

Yuqorida koʻrib oʻtganimiz sakkizta asl rukn ayni holatda solim ruknlar hisoblanadi. “Solim” soʻzi arab tilida toʻliq, butun degan maʼnoni bildiradi. Aruz nazariyotchilari, xususan, Xalil ibn Ahmad, mazkur solim ruknlarni turli tarzda oʻzgartirish natijasida qisqargan, aniqrogʻi, oʻzgargan shakllarini yuzaga keltirishgan. Masalan:
“Faʼuvlun” rukni ayni holatda solim hisoblanadi. Yuqorida koʻrganimizdek, bu rukn bitta vatadi majmuʼ va bitta sababi xafifdan tashkil topgan.
Faʼuv — ikkita harakatli va bitta sokin harf.
lun — bitta harakatli va bitta sokin harf.
Ushbu rukn “hazf” usulida qisqartirilganda, uning oxiridagi sababi xafif (-lun) toʻlaligicha olib tashlanadi. Natijada faʼuv qoladi. Uning oʻrnida talaffuzi qulayroq boʻlgan faʼul soʻzi qoʻllanadi. Chunki bu ikki soʻz harakatli va sokin harflar tarkibi va paradigmasiga koʻra tengdir. “Hazf” usuli natijasida hosil boʻlgan rukn “mahzuf” deb aytiladi.
Biz yuqorida “qisqarish usuli” deb nomlagan hodisa aruz tilida “zihof”, “qisqarish natijasi” esa “furuʼ” atamasi bilan yuritiladi.

#davomi

Beixtiyor yod bo‘lib ketgandi bu baytlar va takrorlab yurardim. Biroq Nizomiy buni qaysi asarida va kimga qarata aytgan — ma’lum emasdi. Maktab devorida osig‘liq turganiga qaraganda, biz o‘quvchilarga atab aytilgan bo‘lsa kerak, deb gumon qilardim.
     Yaqinda Nizomiy Ganjaviyning dostonlari elektron formatda oldimdan chiqib qoldi. Birinchi “Layli va Majnun”ni boshladim. Endi ayrim baytlar yoki epizodlar bo‘yicha taassurotlarim bilan bo‘lishmoqchiman. Maqsadim ilmiy tadqiq emas, ayni paytda, atay ilmiylikdan qochishni ham ma’qul ko‘rmayotirman. Bayon tarzi masalasida Hazrat Navoiy aytmoqchi, “Qazo ilkiga bermishmen inoni ixtiyorimni”. Taqdim etiladigan fikr qatralari uchun qo‘yilgan Rim raqamlarining doston boblariga aloqasi yo‘q.

Qo‘llab-quvvatlovchilar bormikan?

@aruz_arzi

#Nizomiy
#Layli_va_Majnun

Nizomiy Ganjaviyning “Layli va Majnun” dostoni haqida taassurotlar

     Maktabda 5-sinfda o‘qir paytimiz fors tili darsi o‘tilgan. Dars mashg‘ulotlari shu tilga ixtisoslashgan xonada olib borilardi. Sinf devoridan bir qator mumtoz fors-tojik adiblari, jumladan, Nizomiyning ham portreti va quyidagi baytlari joy olgandi:

Он рӯз, ки ҳафтсола будӣ,
Чун гул ба чаман ҳавола будӣ.
Акнун, ки ба чордаҳ расидӣ,
Чун сарв ба авҷ сар кашидӣ.
Ғофил манишин, на вақти бозист,
Вақти ҳунар асту сарфарозист.
Дониш талабу бузургӣ омўз,
То беҳ нигарад рӯзат аз рӯз.

     (Mazmuni: Yetti yoshlik paytlaringda chamandagi gulga mengzarding. Endi o‘n to‘rtga kirding va sarv daraxtidek ko‘kka bo‘y cho‘zding. Gʻaflatda qolma, o‘yin payti emas hozir, balki hunar bilan martaba qozonish vaqti yetgan. Ilm ista va buyuklikka intil, toki hayoting kundan-kun yaxshilanib boraversin.)