حکیم عمر خیامی(خیام) منجم و ریاضیدان مسلمان.

اولین چیزی که با شنیدن اسم خیام به یاد ما می‌آید، رباعیات و شعر و شاعری خیام است، سال ۱۸۹۵ که ادوارد فیتزجرالد ترجمه انگلیسی رباعیات خیام را منتشر کرد، این چهره خیام رباعی‌سرا علاوه بر جوامع اسلامی در دیگر جوامع نیز مشهور شد.
اما در اصل، کار اصلی خیام شاعری نبود، او حتی خواهان شناخته شدن به عنوان شاعر نیز نبوده است، خیام بیشتر از اینکه شاعر باشد، دانشمند بود، یک ریاضی‌دان، یک منجم.
بله، خیام بیشتر از اینکه شاعر باشد، یک دانشمند است، اما ما چقدر از مقام علمی خیام شناخت داریم؟
در سال ۱۹۷۰ بود که اتحادیه بین المللی اخترشناسی برای قدردانی و شناساندن خیام دانشمند، یکی از دهانه‌های ماه را به اسم خیام نامگذاری کرد.
ده سال بعد از این اتفاق، اخترشناس اهل شوروی سابق خانم لیودمیلا واسیلیوا زوراولوا Lyudmila Vasilyevna Zhuravleva، سیارکی که کشف کرده بود را به افتخار خیام، سیارک ۳۰۵۰ عمر خیام نامید.
چرا؟ چون خیام اولین کسی بود که برای معادلات درجه سوم راه‌حل‌های هندسی را ارائه کرد.
و اولین کسی بود که با مطالعه بر روی چهارضلعی‌های دارای زوایایی غیر ۹۰ درجه، راه را برای ظهور هندسه غیر اقلیدسی باز کرد.
او اولین کسی بود که جبر و هندسه را در هم ادغام کرد، چیزی که امروزه هندسه تحلیلی نام دارد.
و اولین کسی بود که بر روی ارتباط بین اعداد و موسیقی کار کرد.
زیرا خیام رئیس گروه هشت نفره تدوین تقویم شگفت‌انگیز جلالی بود، تقویمی که حتی امروزه نیز دقیق‌ترین تقویم جهان شناخته می‌شود.
چون خیام کاشف اعداد حقیقی است، او با مطالعه بر روی نظریه اعداد به کشف اعداد حقیقی دست یافت.

در اینجا، باید بدانیم که ارتباط نزدیکی میان ریاضیات و عقلانیت وجود دارد، بطوریکه گفته می‌شود مهارت بیشتر در ریاضیات مساوی است با عقلانیت و تفکر انتقادی بهتر.
حکیم عمر خیام نیز به این نکته پی‌برده‌اند، آنجا که گفته‌اند: «فایده‌ی علوم ریاضی این است که موجب ورزیدگی ذهن و تندکردن خاطر شود و نیز نفس را عادت دهد تا از قبول اموری که مقرون به دلیل و برهان نباشد، اجتناب کند.»
و به قول پرفسور مریم میرزاخانی ریاضی‌دان برنده مدال فیلدز، «ریاضیات به درست فکر کردن کمک می‌کند.»
در قرون طلایی اسلام نیز ریاضیات جایگاه ویژه‌ای داشته است، از اینجا می‌توان به جایگاه عقلانیت در تمدن اسلامی پی‌برد.
به قول تاریخنگار برجسته علم، کیلفورد کانر: «درحالی که یونانی‌ها تقریباً تنها به هندسه چسبیده بودند و حساب را فقط مناسب کارهای حقیر عملی می‌دیدند، ریاضی‌دانان مسلمان شیوه‌ی شمارش موضعی برپایه‌ی ده را از هند وارد کردند و چنان به پردازش آن پرداختند که به فکر یونانی‌ها هم نمی‌رسید. شواهد آن در زبان‌های اروپایی پیداست: واژه‌های الگوریتم (که در اروپای اوایل عصر جدید معنی ((حساب)) پیدا کرد) و الگبرا هر دو ریشه‌ی عربی دارند.
واژه‌های سینوس (جَیب) و کسینوس (جیب تمام)، که آن‌ها هم برساخته از لغات عربی‌اند، از مشارکت مسلمانان در توسعه‌ی مثلثات گواهی می‌دهند.».
اهمیت ابداع و توسعه مثلثات توسط مسلمین آنجا به درستی فهمیده می‌شود که بدانیم، کارهای مثلثاتی مسلمین زمینه‌ساز ابداع حسابان بود.
و آنجا بهتر از پیش درک می‌شود که بدانیم ابداع حسابان نقش حیاتی‌ای در ظهور انقلاب علمی و صنعتی در غرب داشت.
در ادامه می‌خواهیم نقل قول‌هایی از کتب علمی حکیم عمر خیامی داشته باشیم، از آنجا که مقدمه کتب علمی دانشمندان بزرگ پر است از پندها و اطلاعات مهم و مقدمه کتاب در بردارنده چکیده کتاب، اهداف نویسنده، عقاید او و گاها وضعیت اجتماعی و علمی زمان و مکان زیست اوست.
ما نیز به نقل بخش‌هایی از مقدمه دو کتاب علمی از حکیم عمر خیامی می‌پردازیم، باشد که مفید و مقبول واقع شود.
حکیم عمر خیامی ( ۴۲۷ شمسی، ۴۴۰ قمری، ۱۰۴۸ میلادی - ۵۱۰ شمسی، ۵۳۶ قمری، ۱۱۳۱ میلادی ) در اصفهان، آن زمان که مورد احترام و حمایت ملکشاه سلجوقی بوده‌اند، دو رساله (شرح ما أشکل من مصادرات کتاب اقلیدس) و (الرسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابلة) را که از مهمترین آثار وی به شمار می‌روند، نوشته‌اند.

شرح ما أشکل من مصادرات کتاب اقلیدس

از رساله فی شرح ما اشکل... یک نسخه در کتابخانه ملی پاریس وجود دارد.
نسخه موجود دیگری از این کتاب متعلق به کتابخانه شهر لیدن است، نسخه کتابخانه شهر لیدن، در سال ۶۱۵ هجری قمری از روی نسخه‌ای که در ۴۷۰ هجری قمری به خط عمر بن ابراهیم خیامی نوشته شده بوده، رونویسی شده است.
مقاله اول رساله فی شرح ما اشکل... را خواجه نصیر طوسی نیز در کتاب الرساله الشافیه نقل کرده است.