☘️ بررسی مستندات غلات و صوفیه (۲۳)از رسول خدا نقل کرده‌اند که:
«من رآني فقد رأی الله»این جمله را برخی مانند ملاهادی سبزواری و حسن‌زادۀ آملی در آثار مختلفشان برای آرای صوفیانه و بعضاً غالیانه (مانند تفویض و حقیقت محمدیه) به کرات مستند قرار داده‌اند (برای نمونه: سبزوارى، شرح مثنوى، ج1، ص201، 210، 245، 347؛ ج3، ص58، 228؛ اسرار الحكم، ص169، 404، 548، 619؛ حسن‌زاده، هزار و يك كلمه، ج1، ص123، 214)
چنین روایتی در مصادر حدیث فریقین یافت نمی‌شود، و آن‌چه که وجود دارد، در مصادر عامه و بدین صورت است: «من رآني فقد رأی الحق» که دربارۀ معنایش توضیح خواهیم داد.
ظاهراً این عارفان متأخر و شارحان صدرایی در این روایت خود متکی به صدرای شیرازی هستند. صدرا در آثارش این روایت را یکجا به صورت غریب «من رآني فقد رأی الله» آورده (شرح أصول الكافي، ج4، ص158)، و مکرراً به صورت شناخته‌شدۀ «… فقد رأی الحق» آورده است (همان، ج2، ص569؛ الاسفار، ج7، ص22؛ ج8، ص306؛ رساله سه اصل، ج1، ص: 27) اما در همین موارد نیز برداشت او این بوده است که منظور از «حق» الله است، و سعی کرده این برداشت را با برخی استنادات اشتباه دیگر نیز تقویت کند، مانند
- «مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ و قال الرسول ص: من رآني فقد رأى الحق. فصحح يا مسكين نسبتك إليه لأنه الأصل في الوجود» (الاسفار، ج7، ص22)
- «من رآني فقد رأى الحق فانعكس عليها [=نفس الرسول] سر الملكوت و فاض عليها قدس اللاهوت (مفاتیح الغیب، ص32)
«… إن الله خلق آدم على صورته (مفاتيح الغيب، ص528)
پس بنا بر این برداشتِ صدرا و نقل گستردۀ «فقد رأی الحق»، کاملاً محتمل است که صدرا تحریر نادر «فقد رأی الله» را در نقل به معنا ارائه داده باشد. البته در اینجا اصل روایت را بد فهمیده است. اصل این روایت در مصادر فریقین در این فضای معنایی است که هرکس رسول الله ص را (در خواب) ببیند، درست و خود حضرت را دیده است؛ زیرا شیطان به صورت ایشان در نمی‌آید:
- حَدَّثَنَا عَبدُ اللهِ بْنُ يُوسُفَ، حَدَّثَنَا اللَّيْثُ، حَدَّثَنِي ابْنُ الْهَادِ، عَنْ عَبدِ اللهِ بْنِ خَبَّابٍ، عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ: سَمِعَ النَّبِيَّ ص يَقُولُ: «مَنْ رَآنِي فَقَدْ رَأَى الْحَقَّ، فَإِنَّ الشَّيْطَانَ لَا يَتَكَوَّنُنِي.» (صحيح البخاري، 9/ 33)
- «حَدَّثَنَا يَعْقُوبُ، حَدَّثَنِي ابْنُ أَخِي ابْنِ شِهَابٍ، عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ شِهَابٍ، حَدَّثَني أبوسَلَمَةَ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ، أَنَّ أَبَا هُرَيْرَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ ص يَقُولُ: مِنْ رَآنِي فِي الْمَنَامِ، فَسَيَرَانِي فِي الْيَقَظَةِ- أَوْ فَكَأَنَّمَا رَآنِي فِي الْيَقَظَةِ -، لَا يَتَمَثَّلُ الشَّيْطَانُ بِي. فَقَالَ أَبُو سَلَمَةَ: وقَالَ أبو قَتَادَةَ: قَالَ رَسولُ اللهِ ص: مَنْ رَآنِي، فَقَد رَأَى الْحَقَّ» (مسند أحمد ط الرسالة، 37/ 291. صحيح مسلم 7/ 54)
- حَدَّثَنا أَبو داوُدَ قَالَ: حَدَّثَنا شُعبَةُ، وَأَبو عَوَانَةَ عَن أبي حَصِينٍ، عَن أبي صالِحٍ، عَن أبِي هُرَيرَةَ أنَّ النَّبِيَّ ص قالَ: «مَن رَآنِي فِي الْمَنامِ فَقَد رَآنِي فِي اليَقَظَةِ، فَإِنَّ الشَّيطَانَ لا يَتَمَثَّلُ فِي صُورَتي» وَقالَ شُعبَةُ: لَا يَتَخَيَّلُ فِي صُورَتِي. (مسند أبي داود الطيالسي، 4/ 170. نیز: مصنف ابن أبي شيبة ت الشثري، 17/ 66-67 به چهار طریق از ابوهریره، انس، جابر و ابوسعید.)
این مضمون نبوی با طرق ضعیف در برخی منابع امامی نیز آمده است: «مَنْ رَآنِي فِي الْمَنَامِ فَقَد رَآنِي فَإِنَّ الشَّيطَانَ لَا يَتَمَثَّلُ بِي…» (كتاب سليم بن قيس، ج2، ص823؛ عيون أخبار الرضا عليه السلام، ج2، ص257. به صورت مرسل: أمالي المرتضى، ج2، ص394)
البته سند امامی خوبی نیز برای مضمون مشابه از امام صادق ع وجود دارد (رجال الكشي، ص300)
البته تحریر «فقد رأی الله» پیش از صدراییان در یک منبع صوفیانه دیگر نیز یافت شد (تمهيدات، ص323) ولی نویسنده یعنی عین القضات در مقام نقل به معنا است، و خودش در مواضع بیشتری خبر را با تعبیر «فقد رأی الحق» نقل کرده است (همان، ص57، 212، 273، 274، 303، 323).
پس این احتمال وجود دارد که هردو نویسنده در فرایند مشابهی در نقل به معنای کلمۀ حق از برداشت اشتباهشان متأثر شده و روایتی جدید آفریده باشند (شواهد زیادی از استفادۀ صدرا از تمهیدات یافت نشد). گفتنی است هیچ یک از عین القضات و صدرا صورت کامل روایت را همراه با عبارت «فإن الشیطان لا یتکوننی/ لا یتمثل بی» نقل نکرده‌اند. صدرا گرچه به مضمون عدم تمثل استناد کرده (صدرا، شرح أصول الكافي، ج3، ص157؛ المبدأ و المعاد، ص384) اما از عبارات کاملاً متفاوتی بهره برده و هیچ شاهدی وجود ندارد که صدرا به این نکته التفات داشته است که این عدم تمثل تتمۀ روایت «من رآنی فقد رأی الحق» بوده است.
نمونۀ مشابه از صدرا@gholow2
