بریده‌ها و براده‌ها

در عیب و هنر اجتهاد شورایی

چند روز پیش طه برایم چند فتوا فرستاد، از مجموعه‌ای به نام مرکز جهانی اجتهاد شورایی ICCI. فتواها برایم تازگی نداشت. آراء فقهی غیرمشهوری بود که فقیهان تک‌افتاده می‌ترسند به زبان بیاورند و شبه شهرت، از مقام فقاهت خلعشان کند. فتواها درباره‌ی این چیزها بودند:

- دست دادن با جنس مخالف در جامعه‌ای که دست دادن را نشان احترام می‌داند، طبیعتا بدون قصد لذت
- صدقه دادن پول برای نیازهای ضروری‌تر، به جای قربانی حج
- پاکی سگ خانگی و روایی نگه داشتن آن و پلیدی سگ‌های وحشی، هار و ول‌گرد و لزوم پاک‌سازی آن‌ها
-روایی خواندن نمازهای مستحبی به زبان مادری
- روایی محدود کردن روزه حداکثر به ۱۶ ساعت در مناطقی که طول روز در آن‌ها بیش از این به درازا می‌کشد

اما آن‌چه دل مرا روشن کرد، این فتواها نبودند و هیچ کدامش برایم تازگی نداشت. آن‌چه تازه‌تر از تازه است، خود اجتهاد شورایی است. این‌که فقیه موشکافی مانند مصطفی محقق داماد در کنار معرفت‌شناس زبردستی مانند ابوالقاسم فنایی در کنار تاریخ فقه‌دان و رجالی نادره‌ای مانند حیدر حب الله، به اجتهاد هم‌چون یک پروژه‌ی پژوهشی نگاه کنند، بی‌نظیر است. من از فقه دل خوشی ندارم اما هیچ‌گاه نتوانستم از کانال تلگرامی حیدر حب الله بی‌اندازه فروتن و دانا خارج شوم. او گاهی برای یک فتوا پیشینه‌ی یک باب فقهی را از آغاز اسلام تا امروز در همه‌ی مذاهب می‌کاود. هیچ کس را ندیده‌ام که به اندازه‌ی حب الله سرش برای فقه درد کند. همان‌گونه که وقتی طلبه‌ها و دانش‌جویان حقوق از من درباره‌ی واکاوی روش‌شناسی فقه، منبع می‌خواستند می‌گفتم اگر حوصله کنید و «اخلاق دین‌شناسی» ابوالقاسم فنایی را بخوانید، چند سال از همه‌ی هم‌قطارانتان جلو می‌افتید. این کتاب مانند عکس ام.آر.آی فقه است. و همان‌گونه که هم‌واره وقتی صحبت از فقه مقاصدی می‌شود، یاد نشستی در دانش‌کده‌ی حقوق دانش‌گاه بهشتی می‌افتم که فلان مدعی سرقفلی فقه مقاصدی در کنار مرحوم داود فیرحی و آیت الله محقق داماد نشسته بود و در جلسه محقق گاهی حتی از فیرحی نیز سبقت می‌گرفت تا چه رسد به آن شیخ. حالا این سه، که من بسیار به اخلاق‌مداری معرفت‌شناختی‌شان اعتماد دارم، در یک شورای پژوهشی برای بازپژوهی‌های فقهی گرد هم آمده‌اند و این دل را آرام می‌کند.

حالا بچه‌های از میهن رفته (بخوانید به دست پدران بیرون‌انداخته‌شده و با موشک به‌خطا کشته‌شده) می‌توانند هم‌چنان شیعه باشند اما برای دست دادن با جنس مخالف و کوتاه کردن روزه در شمال اروپا حس گناه نکنند. هویت اگر خانه‌ای باشد، نباید آن‌چنان تنگ و سکونت‌ناپذیر باشد که ساکنانش را وادار به آوارگی کند. اگر از فتواهای من‌درآوردی و از سر ناچاری که بچه‌ها برای خودشان صادر می‌کنند بگذریم، مراجع گم‌نام با فتواهای آزادتر، شاید می‌توانستند حس گناه را از دل این بچه‌ها سبک کنند اما هیچ کدام این‌ها نمی‌توانند درد بی‌هویتی را چاره کنند. مرکز جهانی اجتهاد شورایی از این جهت یگانه است، نام‌آورانی که در این شورا هستند به‌سادگی می‌توانند در کنار آتوریته‌های هویتی بزرگ، سرپناه باشند.

این‌ها همه‌اش شد هنر. عیب کجاست؟ عیب در نهادینه‌شدن دین است. شورایی شدن اجتهاد، شیعه را یک گام دیگر به کاتولیسیزم (و سپس آفت‌های دین نهادینه) نزدیک می‌کند. گرچه این روزها این خانه آن‌چنان تنگ و خشک شده که هر گشایش و انعطافی، فرج است.

پس دو هنر گفتم و یک عیب. اول: پیش‌رفت نوبرانه‌ای که این شورا با هم‌افزایی دانش‌ورزانش در روش‌شناسی اجتهاد ایجاد کرده، دوم: چتر هویتی آبرومندی که بر سر نسل تازه گشوده و سوم که هش‌دار است: گام زدن ناگزیر این شوراست در زمین لغزان نهادینه‌سازی دین.

این هم آدرس پای‌گاهشان:
www.collectiveijtihad.org

#فقه #دین #هویت #روزنوشت

درباره‌ی نشست
فقه و موقعیت‌های مسئله‌مند زنان در بافت مدرن

📝دکتر معصومه زارعی

مدرنیته و تحولات متأثر از آن، مسائل زنان را كه در بافت سنتی دین فهم می‌شد با پرسش‌هایی جدی از سوی کنش‌گران دینی مواجه ساخت و فقیهان را در موضع جدیدی برای پاسخگویی قرار داد. مسائل زنان كه در سنت فقهی شیعی پیش از دوران مدرن در قالب «احکام» زنان بیان می‌شد و رساله‌های عملیه در ابوابی همچون نکاح و طلاق و... تنها نگاهی فردگرایانه به احكام زنان داشت، اکنون در زمانهٔ مدرن، به «مسائل» زنان تغيير ماهیت ‌داده است. از این رو، گزاره‌های فقهی در باب زنان دیگر در پی حل مشكل فرد (زنان) نبود؛ بلكه در شبکه‌ای از مفاهیم و موضوعات و به‌مثابه «پدیده اجتماعی» و در قالب مناسبات جهان مدرن فهم می‌شد.

من در این سخن با بررسی استفتائات کنش‌گران دینی (مقلّدین) به‌مثابه دیتای اجتماعی مغفول نشان می‌دهم روند پرسش‌های کنشگران دینی از تعبّد به‌سوی دریافت راه‌حل از نهاد دین تغییر یافته و پرسش‌ها نشان‌دهنده‌ی نوعی بازاندیشی، گذر از تعبّدِ محض و تلاش برای یافتن پاسخی متفاوت برای چالش‌های اجتماعی است كه به‌صورت روزمره با آن روبه‌رو می‌شوند.

در مقابل، رهیافت مجتهدان و مراجع دينی در دوره مدرن را می‌توان در سه حوزه طبقه‌بندی کرد: ۱. رهیافت سنتی به مسائل که جنسيت را مؤلفه‌ای معنادار در فهم و بررسی مسائل مرتبط با زنان نمی‌داند؛ ۲. رهیافت تبیینی و توجیهی؛ ۳. رهیافت مبتنی بر فهم فرهنگی و اجتماعی از آموزه‌‌ها و احکام سنتی. دو گروه اخیر ضمن درنظرگرفتن مقولهٔ جنسیت و تلاش برای فهم مسائل به‌وجودآمده در فضای مدرن، تا رسیدن به موضع ایجابی و فعالانه و آشکار کردن ظرفیت‌های فقه در برابر مسائل نوپدید مدرن فاصله دارند.

#مطالعات_دین #زنان #فقه_زنان #جنسیت
@bashgahandishe

قرآن و روزه‌ی رمضان

۱- آیا قرآن گفته است تمام ماه #رمضان را روزه بگیرید؟ پاسخ مسلمانان امروز با اطمینان مثبت است. آیه‌ی ۱۸۵ سوره‌ی بقره به‌روشنی می‌گوید:«شَهرُ رَمَضان… فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهرَ فَليَصُمْه». از این روشن‌تر نمی‌شود. با این وجود، در این یادداشت می‌کوشم نشان دهم این اطمینان تنها درون ذهن ماست نه در متن قرآن.

۲- در آیه‌ی پیش از آیه‌ی رمضان عبارتی بسیار عجیب وجود دارد. این آیه می‌گوید:«و عَلی الَّذينَ يُطيقُونَهُ فِديةٌ طَعامُ مِسكينٍ (۲:۱۸۴)». مترجمان معاصر قرآن با خیالی آسوده «یُطيقُونَهُ» را این‌گونه ترجمه کرده‌اند:«کسانی که توانایی آن را ندارند». یعنی دقیقا برعکس عبارت عربی! آیه به‌طرز عجیبی می‌گوید:«کسانی که توانایی‌اش را «دارند» اما روزه می‌گشایند باید به عنوان جایگزین به یک بی‌نوا غذا دهند». سپس می‌گوید«این نیکوکاری داوطلبانه بهتر است» و ادامه می‌دهد «و روزه بهتر است». یعنی «نیکوکاری داوطلبانه- تطوع خير» و روزه را هم‌پایه می‌سازد. هیچ کدام را بر دیگری برتری نمی‌دهد بلکه هر دو را هم‌زمان بهتر می‌داند!

۳- بر خلاف مترجمان معاصر که مثل آب خوردن این آیه را وارونه ترجمه کرده‌اند، اثری از این وارونگی در ترجمه‌های قرن ۵ و به طور مشخص طبری، تاج التراجم و کشف الأسرار وجود ندارد.

۴- آیه‌ی ۱۸۴ چنان چالش‌برانگیز و دش‌خوار بوده، که کلینی در ابتدای قرن ۴ حدیثی را نقل می‌کند و می‌گوید منظور از «يطيقونه» در واقع «كانوا يطيقونه» بوده است. یعنی کسانی که در گذشته می‌توانسته‌اند اما دیگر نمی‌توانند همچون پیران یا آسیب‌دیدگان [۱]. اما هرگز نمی‌تواند فرض کند معنای «يطيقونه»، «لا يطيقونه» بوده است!

۵- کوشش دیگری که در قرن ۴ برای خنثی کردن این آیه صورت می‌گیرد، ادعای رایج و ارزان آن دوران مبنی بر منسوخ شدن این آیه توسط آیه‌ی بعدی است. شیخ مفید بدون استناد به هیچ حدیثی در کتاب فقهی کانونی خود که در نسل بعد از او منجر به زایش کتاب تهذیب، یکی از کتب اربعه‌ی شیعه می‌شود، می‌گوید درست است که این آیه جواز افطار تعمدی است و در برخی ادوار در دوران پیامبر(ص) نیز به آن عمل می‌شده، اما بعدا منسوخ شده [۲]! چنین ادعای مبهمی در مورد ناسخ و منسوخ قرآن، آن هم بدون هیچ ارجاعی در سال ۴۰۰ هجری، مثل این می‌ماند که من امروز مدعی شوم جمله‌ی ۱۳۵۷ از فلان کتاب ملاصدرا که ۴۰۰ سال پیش می‌زیسته توسط جمله‌ی ۱۳۵۸ همان کتاب منسوخ شده است! و هیچ مرجعی نیز ارائه نکنم. با این حال جالب توجه آن است که تا آن سال هنوز معنای «يطيقونه» در ذهن مسلمانان، به ضد خودش تبدیل نشده بوده و امکان ساده گذشتن از آیه‌ی ۱۸۴ وجود نداشته.

۶- موضوع دیگر، مدت روزه است. آیا همین‌که عبارت «فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهرَ فَليَصُمْه» را دیدیم یعنی باید سرتاسر رمضان را روزه بگیریم؟ درست ۱۲ آیه پس از آیه‌ی رمضان و در همین سوره می‌خوانیم:«الحَجُّ أشهُرٌ مَعلومات (۲:۱۹۷)». آیا حج چند ماه است؟ خیر. مناسک حج کم‌تر از یک ماه و تنها چند روز است ولی به آن نه در شکل مفرد و نه مثنی بلکه در شکل جمعی اشاره شده که برای بیش از ۳ به کار گرفته می‌شود. در واقع مناسک حج، در میان چهار ماه حرام صورت می‌گیرد که قرآن نام تمام آن‌ها را ماه‌های حج گذاشته است. بدین ترتیب «تنها» از متن قرآن نمی‌توانیم پی ببریم که سرتاسر رمضان را باید روزه گرفت یا چند روز از این ماه را. «الشَّهْرَ» در آیه‌ی رمضان نه بر مناسکی به طول ۱ ماه کامل بلکه بر ماهی دلالت می‌کند که قرار است در آن مناسکی صورت بگیرد که تعداد روزهایش برای ما روشن نیست.

۷- بدین ترتیب آن‌چه امروز گمانستان ما مسلمانان را در این باره می‌سازد «تنها» متن قرآن نیست بلکه فرآیندی تاریخی است. متن قرآن اولا به‌روشنی از امکان انتخاب میان نخوردن یا بخشیدن صحبت می‌کند و ثانیا درباره‌ی بازه‌ی روزه‌ی رمضانی ساکت است. چنین تنوعی درباره‌ی چیستی و طول دوره‌ی روزه، در احادیث بسیاری در کتب متقدم شیعه و سنی نیز به چشم می‌خورد که موضوع بحث و در دایره‌ی تخصص این کانال نیست. تنها چیزی که روشن است این است که همه‌چیز به آن اندازه که در گمانستان ما روشن به‌نظر می‌رسد، روشن نیست. شگفت آن است که بازسازی این گمانستان و این بازنگری‌ها و موشکافی‌ها از سوی دانش‌مندان صاحب‌اختیار در این حوزه رها شده تا آن‌که سقف این خانه به‌یک‌باره بر سر ساکنانش فرو بریزد…

#قرآن #pragmatics #سوره_بقره #فقه #شریعت #رمضان #صوم #دخیل_کردن_پیش_فرض_ها #دین #زبان_دین #ترجمه #حجیت_ظاهر #غلط_رایج_در_ترجمه

[۱] کلینی، الكافي، ج۴، ص١١۶، ح۵
[۲] مفید، المقنعة، ص ۲۹۴

https://t.me/quranicfragments/209