بریده‌ها و براده‌ها

‍ ‍«انقلاب سفید»


بی‌تردید یکی از مهم‌ترین رخدادهای تاریخ معاصر ایران از جهت تأثیرگذاری اجتماعی اصلاحات ارضی و انقلاب سفید بود که در اوایل دهۀ چهل خورشیدی اجرا شد. در نظریه‌ها و مباحثی که دربارۀ انقلاب مطرح می‌شود و در تفسیر رخدادهای اجتماعی ایران همواره به اهمیت اصلاحات ارضی و تأثیر آن در لایه‌بندی اجتماعی اشاره می‌شود.

علی امینی در اردیبهشت ۱۳۴۰ به نخست‌وزیر منصوب شد و مهم‌ترین وظیفۀ پیش روی او اجرای اصلاحات ارضی بود. کلیات طرح اصلاحات که پیش از او تهیه و بازنگری شده بود، در زمان او تکمیل شد. اما امینی در سال ۴۱ جای خود را به اسدالله علم داد. در طرحی که برای اصلاحات تهیه شده بود، ملاکان باید زمین خود را به دولت می‌فروختند و دولت آن‌ها را با هزینۀ اندک در اختیار روستاییان قرار می‌داد. اصلاحات قرار بود در قالب شش اصل اصلاحی انجام شود تا هر اصلی مکمل اصل دیگر باشد. این شش اصل اصول اولیۀ چیزی بود که بعدها به «انقلاب سفید» معروف شد و تعداد آن‌ها به بیست‌ویک اصل افزایش یافت.

این شش اصل اولیه از این قرار بود:

اصل اول: اصلاحات ارضی و الغای رژیم ارباب و رعیتی
اصل دوم: ملّی کردن جنگل‌ها و مراتع
اصل سوم: فروش سهام کارخانجات دولتی به عنوان پشتوانه اصلاحات ارضی
اصل چهارم: سهیم کردن کارگران در سود کارخانه‌ها
اصل پنجم: اصلاح قانون انتخابات ایران به منظور دادن حق رأی به زنان و حقوق برابر سیاسی با مردان
اصل ششم: ایجاد سپاه دانش

اما اجرای چنین طرحی هرگز کار ساده‌ای نبود و به ویژه مخالفان فراوانی هم داشت. به همین دلیل بهترین راه برای دور زدن همۀ مخالفان برگزاری رفراندومی بود تا با توسل به آن بتوان جواب مخالفان را داد. به این ترتیب در ششم بهمن ۱۳۴۱ همه‌پرسی اصلاحات ارضی برگزار شد. بیش از پنج‌ونیم میلیون در تأیید انقلاب سفید رأی دادند و بیش از پانصدوبیست هزار نفر با آن مخالفت کردند. در این انتخابات برای نخستین بار زنان در انتخابات شرکت کردند. به این ترتیب زمینه برای اجرای اصلاحات ارضی و پیاده‌سازی شش اصلی که برشمردیم فراهم شد.

به همین میزان توضیح بسنده می‌کنم. هر آنچه گفتم در واقع مقدمه‌ای بود تا شما را دعوت کنم مستندِ «افق» را که ساختۀ احمد فاروقی قاجار است ببینید. این مستند در ۱۳۴۳، کم‌تر از دو سال پس از همه‌پرسی اصلاحات ارضی، ساخته شده است و برای پی بردن به فضای آن زمان تصاویر و گفته‌های جالبی را به دست می‌دهد. مستند تک‌تک اصول را از زبان شاه روایت می‌کند و سپس به سراغ اشخاص درگیر در این اصلاحات می‌رود تا ببیند برداشت و عملکرد آن‌ها در اجرای این اصول چگونه است. از روستاییان، کارگران و زنان تا کارفرمایان و سرمایه‌گذاران و کارمندان بلندپایه‌ای که اجرای اصول اصلاحی را بر عهده داشتند.

احمد فاروقی (۱۳۱۷-۱۳۷۷)، کارگردان و مستندساز ایرانی که این مستند را ساخته است، نوۀ احمدشاه است. مادرش، ایراندخت، دختر احمدشاه بود و همین تبار کافی بود تا طرفدار پهلوی نباشد. این مستند نیز لحن ستایش‌آمیز یا تبلیغاتی ندارد؛ بلکه روایتی خنثی و گاهی بدبینانه و گزنده است و مشخص است که کارگردان هرگز تلاش نکرده است چیزی بسازد که به مذاق مقامات خوش بیاید. با این حال، با این‌که دیگر فیلم‌های فاروقی توقیف شد (دو مستند "تهران امروز" و "طلوع جُدی")، این فیلم از تلویزیون پخش شد.

در ویدئوی پیوست دعوت می‌کنم مستند «افق» را ببینید. این مستند را در کانال فیلم‌های فاخر (@episodefilmchannel) یافتم.

مهدی تدینی

#مستند #انقلاب_سفید #انقلاب_57
@tarikhandishi | تاریخ‌اندیشی