✅شکلی نادر ونویافته ازاسلوب معادله دردیوان
صائب تبریزی
سنگِ کم* در پله ی میزان خجالت می کشد
خودحساب آسوده است از پرسش روز حساب
#صائب_تبریزی با یک مقدمه لازم و ناگزیر در خصوص اقسام اسلوب معادله به سراغ بیت میروم چون میدانم مخاطب درین بیت به حسب عادت ذهنی به دنبال تساوی مصاریع بصورت معمول است ولی شکل مصاریع درین بیت چینشی دیگر دارد!
با عنایت به اقسام اربعه اسلوب /به اعتبار حسی و عقلی، این بیت از نوع محسوس به معقول است(بیشترین نوع اسلوب از نوع معقول به محسوس است)
و اما به اعتباری دیگر نیز نوع اسلوب معادله** بصورت نادر مثال نقض است بر مدعای اصل مثبت!
مثال نقض یا شکل منفی مثال بر مدعای مربوطه چنان است که بر مدعایی مثبت مثالی منفی آورده میشود و در واقع اقناع شاعرانه مخاطب از این راه حاصل میشود
مثلا شاعر در مدعا میگوید کسانی که حرف خدا را گوش کرده و از دستوراتش پیروی میکنند بدون شک به فلاح و رستگاری میرسند
در شکل مثال مثبت برای این مدعا شاعر میگوید مثلا : ابوذر یا سلمان را ببین که چگونه رستگار شدند
ولی در شکل مثال نقض(شکل منفی مثال) مثلامیگوید : کی ابوجهل به مقام فلاح رسد!؟
با این مقدمه به سراغ بیت میروم که شکل محسوس به معقول و از نوع مثال نقض**** بر مدعای اصل مثبت است
سنگ کم در پله ی میزان خجالت می کشد
خود حساب آسوده است از پرسش روز حساب
و اما شکل بیت برای تقریب به ذهنیت معمول و عادت مالوف، معقول به محسوس و برعکس بیان میشود:
(مصرع دوم/معقول مثبت)کسی که خودحساب*** است و محاسبه ی اعمال خود را میکند دائم به فکر کم و زیاد اعمال خویشتن است از پرسش روز قیامت آسوده و فارغ است
همانطور که:(مثال منفی و نقض
👇)
(مصرع اول/محسوس/مثال منفی)سنگی که در مقدار کم باشد یا مقدار آن کمتر از اصل تمام آن باشد(به نوعی دزدی در مقدارش شده باشد)در پله ی میزان(ترازو/سنجش و توزین) شرمنده میشود و دستش رو میشود /دزدیش معلوم میشود، در مقابل سئوال دیگران مبنی بر این کار حرفی برای گفتن ندارد
عنایت میفرمایید که شاعر میتوانست در مثال و مدعایی معمول به جای سنگ کم از سنگ تمام استفاده کند و کل بیت را مثبت بیاورد
و بگوید:
کسی که خود حساب است از پرسش روز قیامت سربلند است
همانطور که
سنگ تمام در پله ی میزان سربلند و پیروز است!
اما شاعر با چرخش و تغییری هنرمندانه در شکل اسلوب بصورت مثال نقص مخاطب را به تکاپو و تامل در بیت واداشته و اقناع را هنری تر و کلام را معما گونه کرده است و چینش را بدین صورت طراحی کرده است!
خود حساب= بصورت منفی=سنگ کم
آسوده است=بصورت منفی شده= خجالت می کشد
پله ی میزان= روز حساب
❇️ پی نوشت:
✔️*
#سنگِ_کم
"سنگِ کم" یک ترکیب هست و جدا نیست
و اشاره دارد به سنگ ترازو (به مقدار و کمیت اشاره دارد و نه نوع و جنس )که فروشندگان دغل کار و دزد و کم فروش در ترازو به کار میبستند و مقابل آن نیز "سنگِ تمام" است
نمی دارد ترازوی عدالت سنگِ کم
صائبگذارد هر که دندان بر جگر صاحب گهر گردد
کرد
صائب بس که سنگِ کم به کارم روزگار
هرگز از صبح بهاران خواب من سنگین نشد
نيست سنگِ کم اگر در پله ميزان ترا
کعبه و بتخانه باشد در نظر يکسان ترا
و مقابلش "سنگ ِتمام" است:
ز فیض راستی از محتسب بر خود نمیلرزم
به کوه قاف دارم پشت از سنگِ تمام خود
در ترازو نبود سنگِ تمامش
صائبکعبه و بتکده را هر که برابر بکشد
✔️**
باتغییرات معنایی در ساختار بیت میتوان آنرا تمثیل نیز دانست و حالت حسن تعلیل نیز بگیرد
✔️***حاسبوا قبل انتحاسبوا
✔️**** مثال نقض اصطلاحی در ریاضی هست و برای اثبات حکم بکار نمیرود بلکه برای رد حکم است این اصطلاح ادبی را از ریاضیات وامگرفته ام نقض در کنار مثال و مثال در کنار مدعا قرار میگیرد و به عنوان اصطلاح ادبی بکار رفته و به معنای متضاد و شکل منفی مثال برای اثبات ادعا هست و درصدد اثباتش بصورتی معماگونه با صورتی متضاد و منفی است
#اسلوب_معادله#محسوس_به_معقول#مثال_نقض#مدعای_مثبت#مثال_منفی#مثال_متضاد#اشکال_نادر#تمثیل#علوم_بلاغی🖌تحقیق و بررسی:امیرآرکا