ئەنجومەنی ئەدەبیی شنۆ

📘ڕووخان و داگیرکردنی هەوێتی تاک له ناو جوغڕافیای سیاسەتی فاشیزم‌دا

▫️یادداشتێک بۆ ڕۆمانی بەندەر فەیلیی بەختیار عەلی

✍ #فەرهاد_بابۆڵی

▫️گوورانی گێڕانەوەی ڕۆمانی بەندەر فەیلی بە پێچەوانەی زۆر ڕۆمانی مێژوویی و ئیدیۆلۆژیک کە دە بەستێنێکی گشتی و بە ڕوانگەی زەق‌کردنەوەی کەمایەسییه بەرچاوەکانی نەتەوەیی و پێشێلکارییه‌کانی دەسەڵاتی ڕەهای داگیرکار و فاشیزم بیچم دەگرێ، له دەوری زەق‌کردنەوەی ئازارەکانی تاک‌دا ڕوودەدات. چەمکی تاک لە نێو بازنەیەکی ئاوا بەرفرەوان و بەربڵاو‌دا کاتێک زۆرتر پڕ ڕەنگ دەبێ کە خۆ له هەر جۆره خوێندنەوەیەکی هێمایی و سەمبولێک بپاڕێزین. هەڵبەت تەواوی حەولی ڕۆمانیش ئەوەیه کە کەسایەتی بەندەر فەیلی وەک خۆی و وەک تاک ببیندرێ و ڕەوا نییه بە تەوزی بە سیلەی ئاوڕدانەوە له کەڵان ڕەوایەتێکی بۆ وێنە نەتەوەییەوە مەزەندەی بۆ بکرێ.

▫️له دایک بوونی منداڵێک له زیندانی بەعس و گەورە بوونی لەو بەستێنە ترسناکە‌دا بە دوور لە باوەشی خێزان و شار و کۆمەڵگا وەک وەی وایه کە ڕۆمان بیهەوێ کەسایەتییەک له هیچ و کەشێکی بە‌تاڵ‌دا بخولقێ، کەسایەتییەک کە زمان و ڕەگەز و ناسنامەی دیار نییه و خەریکە له بۆشایی‌دا له دایک دەبێ. لایەنی تاک بوونی ئەو کەسایەتییه له سەرله‌بەری ڕۆمانەکە زەق کراوەتەوە و کاری بۆ کراوە. یانی نووسەر بەو پەرداختە ئەو جەمسەرەی هەڵبژاردووە کە له گێڕانەوەیەکی سواویی زوڵم‌تەوەری فاشیزم له قەبارەی نەتەوەیی‌دا خۆی قوتار کا و ڕۆمان ناکاتە کەرەستەی دەربڕین بۆ نووزە و ناڵاندنەکانی مێژوویی گەل و نەتەوەیەک.

▫️مامەڵەی بەندەر فەیلی دەگەڵ مڕۆڤ پێش هەمووشتێک مامەڵەیەکی فەردی و بەتاک بوونێتی. کاتێک باس له چەمکەکانی زمان، نەتەوە، جوغڕافیا، فەرهەنگ و ئایین دەکەین خەریکە باسی لایەنی کۆمەڵایەتیی هەوێتی کۆی مڕۆڤ دەوڕووژێنین و ئەو یانی مڕۆڤ دە دووتوێی خوێندنەوەیەکی گشتی‌دا پێناسە دەکەین. پێناسەی لەو شێوەیه بۆ کەسایەتی ڕۆمان، زۆرتر کەسایەتییەکی تیپیکاڵی لێدەبێتەوە و ناتوانێ سەربەخۆیی و تایبەت‌بوونی خۆی دە نێو جیهانی ڕۆمان‌دا دەرببڕێ.

▫️ڕۆمان وەک هەموو ژانره ئەدەبییەکان مەنتقی تایبەتی خۆی بۆ گێڕانەوە هەیه. دە نێو شێوازە جوداکانی ڕۆمانیش‌دا مەنتقی گێڕانەوەی جیاواز و سەربەخۆ خولقاوە و تەنانەت دەکرێ بڵێین له چوارچێوەی شێوازە هاوبەشەکانی گێڕانەوەش‌دا هەر ڕۆمانەی بە مەنتقی خۆی دەگوورێ. مەنتقی گێڕانەوەی ڕۆمانی بەندەر فەیلی نایهەوێ به ڕوانینێکی گشتی چاو له ماشێنی فاشیزمی بەعس بۆ چەوسانەوەی چەمکە زەبەلاحەکان بکا؛ ڕێک وەک ئەو کارەی کە دە ڕۆمانی داگیرکردنی تاریکی‌دا کراوە و پرسی چەوسانەوەی نەتەوەیی بە ڕوونی پەروەردە بووە. بە پێچەوانە بەندەر فەیلی له هێز و دەسەڵاتی هەموو تێرمە گشت‌گیر و نەتەوەییەکان بەتاڵ دەبێ و تەنیا خەریکە باسی ئازارەکانی تاکی مڕۆڤ دەکا.

▫️بەندەر ماوەی بیست و سێ ساڵ بە نامرادی له زیندان‌دا دەمێنێتەوە. هەر چەند به شێوەیەکی کاتی و بەربەست و جارجاره، فێری هەندێک زانیاری کراوە بەڵام ئەوەی ئاشکرایە ئەوەیه کە ئەو وەک مڕۆڤێک له هەموو چەشنە ئازادی و مافەکانی بێ‌بەش بووە و ئیدی سەر بە هیچ زمان و ئایین و نەتەوەیک نییه؛ یانی چ فەزایەکی تایبەتی بۆ هەڵنەرەخساوە تا وەک هەموو مڕۆڤەکان قۆناغەکانی ڕوشتی جەستە و کەسایەتی و مەعریفەیی بپێوێ. ئەو کەسێکە پاش ئەوەیکە دوو جار لە ماوەی زیندانی بوونی‌دا دەرفەتی دەربازبوونی بۆ دەرەخسێ، کەچی به هۆی فێرنەبوونی مەهاڕەتەکانی ژیانێکی سەربەخۆ دەستە‌وەستان دەمێنێتەوە و ناچار به هاسانی دەستبەسەر دەکرێتەوە و دێتەوە بەندیخانە.

▫️پاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس و دامەزرانی دەسەڵاتی هاوپەیمانان له عێراق‌دا، ئەوجار بە هۆی سەیر و سەمەره‌بوونی چیرۆکی منداڵێکی ئاوا له بەندیخانە، بۆ جارێکی دیکە بەندەر دەکەوێتە زیندانی پڕۆپاگەندای میدیایی و گرێ‌بەستی کۆمپانیاکانی هەواڵنێری. ئەو پێشهاتە بە کورتی یانی ئەوەیکە ڕاستە ئاڵ‌وگۆڕی سیاسی و دەسەڵات ڕوویداوە بەڵام بۆ تاکی لێقەوماوی ئەو جوغڕافیایه ئەوەی ماوەتەوە هەر کۆیلەتی و بەندایەتییه.

▫️ڕۆمانی بەندەر فەیلی به زەق کردنەوەی فەردییەتی تاکەکان لە کۆمەڵگایەکی داخراو و فاشیستی‌دا، ئەو ڕاستییە ئاشکرا دەکات کە مڕۆڤەکان له سیستمێکی داخراوی سیاسی‌دا بەدەر له هەوێتییه جەمعێکان‌ وەک تاکیش، تەنانەت تاکێکی ڕووت و قووت، بە دایمە دەچەوسێنەوە.

🔻 درێژەی بابەت ...

🌐 https://kurdishbookhouse.com/ku/100-1160/

■ببنە ئەندامی "ماڵی کتێبی کوردی":

▪️ @kurdishbookhouse

🌎 پایگاه خبری خانهٔ کتاب كُردی

🌏کۆڕی ۳۰ی سەرماوەزی ۱۴۰۲ هەتاویی ئەنجومەنی ئەدەبیی شنۆ

🔰تەوەر: لێکدانەوەی چیرۆکی "نوشتوو"ی (لەیلا نوورانی) بەپێی مۆدێلی گێڕانەوەناسیی ژێرار ژێنێت
🗣#فەرهاد_بابۆڵی
📦#ئەنجومەنی_ئەدەبیی_شنۆ


#لێژنەی_چیرۆک 
#فەرهاد_بابۆڵی
#لەیلا_نوورانی

•┈┈•📖🔆✍🏻•┈┈•
@EnjumeniEdebiShino                   
•┈┈•📖🔆✍🏻•┈┈•

"خاڵ عەباس" چیرۆکێک له نێو زنجیره ئاکسیۆنەکانی سەر به کەسایەتییەک

#فەرهاد_بابۆڵی

ئـ . چیرۆک و داستان بەرهەمی زمانن؛
ماکەی سەرەکی پێکهێنانی هەموو بەرهەمەکانی ئەدەبی زمانە. ئەو ئامراز و کەرەستەیەی جیهانێکی تایبەت دەخولقێنێ و دەبێتە هەوێنی بیچم گرتنی واقیعێکی سەربەخۆی خیاڵی. لێرەدا زمان له ئاستی پردی پێوەندی نێوان تاکەکان تێدەپەڕێ و دەبێتە ئافرێنەر و خولقێنەری کەشێکی تایبەت کە تێیدا جیهان ژینێکی هەڵکەوتە بوون دەگرێ. ئەو زمانە ئیدی چیدیکە زمانی ئاخافتنی ڕۆژانە نییه ؛ بە تێکەڵ بوون دەگەڵ هەندێک تایبەتمەندی دەبێتە سازدەر و له ئاکامی کارکردە ئەدەبی و هونەرییەکەی، بەرهەم و ژانرێکی ئەدەبی و هونەری وەک چیرۆک و ڕۆمانی لێدەکەوێتەوە.
یەکێک له تایبەتمەندییه بەرچاوەکانی چیرۆکی " خاڵ عەباس" زمانەکەیەتی . ئەو زمانەی پوخت و ڕەوان دەکار کراوە و هەڵگری چەند فاکتۆری بەرچاوە :

۱. زمانی گێڕانەوەکە لێکدراوێکە له دوو جۆر زمانی نەستەق و کۆن و باوی کوردەواری دەگەڵ جۆرێکی دیکە له زمانێکی نوێی مێدیایی بە تایبەت ئەو جۆره زمانەی کە ئێستا زۆرتر له گوتاری سیاسی‌ ڕۆژدا کەڵکی لێوەردەگیرێت. هەڵبەت هەر کام لەو دەربڕینە زمانیانە دە خزمەت کارلێکەری دەق له سەر بەردەنگ دایە و کەشێکی تەنزاوی و گاڵتەجاڕانەی له نێوئاخنی ڕیوایەت و ڕووداوەکان پێک‌هێناوە.
پێشان چەند میناک له جۆری یەکەم :

٭ خاڵ عەباس وەک ئەوەی گیشەت لێ ئاور تێبەردابێ ....( ل ۲۰)
٭ ... دووبەدوو سیڕە[سێرە] یان له زەفتە بۆر گرت و گوێیان هەڵخست. ( ل ۲۷)
٭ وای لێدێ کە خەریکە بە دەنگی دیزە و گۆزەی چێشتخانەی خانەقاش جەزم دەبێ. ( ل ۴۹)
٭ ... ئیدی به مەرقەدی شێخی ، مۆدە و مۆتەم لێ‌دانێیەوە نایەڵم خشتی له سەر خشتی دابنێی. ( ل ۹۷)
٭... بە جۆرێک تەها لاقی چەقاند و خۆی له هەر جۆره هاوڕێیەتی خاڵ عەباسی بوارد.
له نموونەکانی سەری‌دا زاراوە و دەستە واژەی وەک : گیشە ئاور دان ، سێرە هەڵگرتن ، جەزم بوون بە دەنگی دیزە و گۆزه ، خشت له سەر خشت دانان و لاق چەقاندن ؛ شێوە زاری باو له نێو خەڵکی ئاسایی ، لادێیی و بە ساڵاداچووی کۆمەڵگای کوردین و له هەندێکیشیان‌دا بۆن و بەرامەی تەنز و نەستەق و قسه خۆشی و ڕاوێژ خۆشی لێ‌دێت.
کەڵک وەرگرتن لەو جۆره زمانە ئەویش دە چوارچێوەی ڕیوایەتی ژانرێکی وەک چیرۆک جگە لە وەیکە توانیوێتی کەسایەتییەکان وەک خۆیان پێشان بدات و پێناسە بکات دەبێتە هۆی زیندوو ڕاگرتنی ئەو شێوە تایبەتە له زمانی بەشێک له دانیشتوانی پێشتری وڵاتەکەمان کە دەکرێ وەک دیارییەک له ناو ویترینی زمانی کوردی به ئەمانەت بمێنێتەوە.

پاشان له جۆری دووهەمی تایبەتمەندی زمانی "خاڵ عەباس" کە بریتییه له دەکار کردنی زاراوەی نوێی مێدیایی چەند نموونە دەهێنینەوە :

٭ ... شتێکی پێچەوانەی پەیڕەوی ناوخۆی ئەو جۆره دانیشتنانە نەبوو. ( ل ۲۱)
٭ بەو پێیه خەڵکی ئاوەدانی کە له هەر جۆره پێشکەوتنێک لەو دانوستاندنانە‌دا بێ هیوا بوون، بڵاوەیان کرد و ...( ل ۵۴)
٭ کاریگەری ئەو قسە ناڕاستە‌وخۆیه له سەر دایکم له کاریگەری ڕووخانی یەکێتی سۆڤییەت له سەر بلۆکی ڕۆژئاوا زیاتر بوو. ( ل ۸۴)
٭ بابم وەک ئەندامی فەخری و بەردەوامی ئەنجومەنی چارەسەری کێشه هەڵپەسێراوەکانی ماڵە خاڵ عەباسی، زانیاری سەداسەدی له سەر بابەتەکە هەبوو... ( ۸۹)
٭ وەک هەڵسەنگاندنێک دەکرێ بکوتر ، ئەو داڕمانە دوو ئەنجامی ناڕاستەوخۆی هەبوو : لاواز کردنی یەکجاری پێگەی خاڵ عەباس له بواری بڕیاردان و ڕزگاری یەکجاری ئێمەی خوشکەزا له هەر جۆره بێگارییەک. ( ل ۱۰٦ و ۱۰۷ )

لەو نموونانەی سەرێش ڕا زۆر ئاشکرا دیاره کە نووسەر به دەکار کردنی ئەو جۆرە زاراوانە هەویستوویەتی کەشێکی فەرمی و مێدیایی ئەویش بە تەنز بداتە ڕیوایەت و خوێنەر ڕاکێش و پەلکێشی ئاکامی ڕووداوەکانی هەر یەک له ئێپیزۆدەکانی نێو دەق بکات.

۲. زمانی ڕیوایەت هەر وەک له سەرێش باسی لێکراوە زمانێکی مەیلەو تەنزه ؛ تەنزێکی شاراوە کە ماکەی تەوس و توانجیشی پێوە دیاره و بە تایبەت له کاتی وەسفی کەسایەتی خاڵ عەباس‌دا زۆرتری کەڵک لێ‌وەرگیراوە.
زمانی تەنز دەربڕی شاراوەیانە و ناڕاستەوخۆیانەی مژاری ژوورەکی باروودۆخێکی ئەخلاقی و ئینسانی دە ڕیوایەتی وێژەی داستانی دایه و له هەجو و گاڵتە و قومار پێکردن بە دووره. ئەو زبانە دەگەڵ ئەوەیکە بزە و پێکەنین دەهێنێتە سەر لێوی بەردەنگ، زەین و فکریشی بۆ لای دۆزینەوەی مانا و چەمکێکی شاردراوە ڕاکێش دەکات.
دە زۆربەی بەسەرهاتەکانی خاڵ عەباسیش‌دا گێڕانەوە ڕەنگ و بۆن و بەرامەیەکی ئاماڵ تەنزی پێوە دیاره و دەکرێ وەک راستییەکی تاڵ له چوارچێوەی وەسفی کەسایەتی خەڵ عەباس‌دا بدۆزرێتەوە. تاڵیەکە ئی ئەو بەشەیە کە دەکرێ وای بۆ بچین کە کەسایەتی بەرباس وەک بەشێکی دانیشتوانی کۆمەڵگا له کات و سات و دەورەیەکی تایبەت‌دا ، شتهایەکی زۆر بێ کەڵک و سەمەرەیان بۆ گرینگ بووە و سەری خۆیان بەو جۆره ئاکار و ڕەفتارانە هێشاندووە و بۆیان بۆتە خوو و خدە و